ساختار صنعت بیمه و سیاست های تنظیمی برای جلوگیری از انحصار و تقویت رقابت

خلاصه مدیریتی

«تمرکز» از جنبه‌ها و ابعاد مهم ساختار بازار است و شايد مهم‎ترين متغير ساختاري باشد. با استفاده از مفهوم تمركز مي‌توان ساختار بازار و به‌عبارتي اندازة رقابت و انحصار را در بازارهاي انفرادي و يا در اقتصاد بررسي كرد. بنابراين تعيين کمّي درجه تمرکز در يک بازار نقش مهمي در شناخت ساختار آن بازار خواهد داشت به‎گونه‎اي که از نظر کمّي، تمرکز نشان مي‎دهد که چه مقدار مبادله توسط چه تعداد از بنگاه‌ها انجام مي‌شود. بدین ترتیب، با توجه به اندازه تمرکز، نوع بازار مورد مطالعه که به شکل انحصاري، رقابتی، انحصار چندجانبه (سخت/سست) و یا به شکل بنگاه مسلط اداره می‌شوند، شناسایی خواهند شد.

یکی از معیار‎های مناسب برای ارزیابی ساختار بازار، نسبت تمرکز چهار شرکت بزرگ بیمه‌ای CR4 است که اطلاعات مربوط به آن درصد از صنعت بیمه کشور که در اختیار چهار شرکت بزرگ بیمه‌ای (ایران، آسیا، البرز و دانا) است را در اختیار قرار می‌دهد. روند نزولی این شاخص در صنعت بیمه کشور، حاکی از بهبود رقابت در صنعت و کاهش انحصار است.

یکی دیگر از شاخص‎های مناسب تعیین ساختار بازار، شاخص هرفیندال- هیرشمن HHI است که محاسبه آن برای صنعت بیمه ایران طی سال‌های 98-76 نشان می‎دهد میزان شاخص از 4609 در سال 1376 (تمرکز شدید بازار بیمه) به رقم 1391.12 در سال 1398 کاهش یافته که حاکی از کاهش میزان تمرکز بازار بیمه کشور و حرکت به سمت بازار غیرمتمرکز است.

بررسی‎ها نشان می‏دهد یکی از دلایل دخالت دولت در بازارهای مختلف، مباحث مرتبط با انحصار است. دور شدن از بازارهای رقابتی و نزدیک شدن به بازارهای انحصاری موجب کاهش کارایی در عملکرد بازارها و تحمیل هزینه‎های بیشتر به مشتریان می‎شود. در بخش بیمه مانند سایر بازارها، عوامل طبیعی و غیرطبیعی ایجادکننده انحصار وجود دارد که بازار را به سمت انحصار خواهد برد. مقررات‌گذاری يكي از مهم‌ترین ابزار سیاستی است كه دولت می‌تواند با استفاده از آن بر پیامدهای بازار اثر بگذارد. هدف نظارت، افزایش حمایت از مصـرف‎کننـده ازطریـق کسـب اطلاعات بیشتر در مورد گروه‌هـاي بیمـه‎اي (کنتـرل شـفافیت)، نظـارت بیشـتر بـر معاملات درون‎گروهی (کنترل معـاملات) و کنتـرل امـور مـالی اسـت. نظـارت بـر عملکرد شرکت‌هاي بیمه در شاخه‌هاي متعدد فنی، اقتصادي و حقوقی قابل طرح است که شامل کنترل شرایط تأسیس شرکت‌ها، سازگاري شرایط عمومی بیمه‌نامه‎ها با قوانین، کنترل امور فنی و مالی از منظر حقـوقی، کنتـرل شـرایط ابطـال مجـوز و کنترل نحوه خسارت‌ها و تصفیه‌حساب‌ها می‏باشد.

نهاد ناظر بيمه‌اي نقش مهمي در كنترل و پيشگيري از سوء استفاده‌ها و اطمينان از رقابت در تعيين نرخ‌هاي بيمه و قيمت محصولات، جلوگيري از تشكيل كارتل‌ها و ارتقای رقابت دارد. در این راستا و جهت نظارت موثر بر شرکت‎های بیمه و حفظ حقوق بیمه‎گذاران، اقداماتی نظیر افزايش تخصص نهاد ناظر در زمینه نظارت و استفاده از منابع انسانی دارای صلاحیت بالاتر؛ توجه به حمایت از مصرف‌کنندگان و مشتریان در قالب قوانین و دستورالعمل‎‎ها؛ استقلال نهاد ناظر از مقامات سياسي؛ اجراي فعاليت‌هاي نظارتي و استفاده‌ بهینه از منابع در جهت تحقق تعالي صنعت؛ توجه ويژه به فرآيندهاي ارزيابي و مديريت انواع ريسك‌هاي مرتبط با سرمايه‌گذاري در شركت‌ها؛ اهتمام به استفاده از تجربه نهادهای ناظر دیگر کشورها و همچنین تعامل با متخصصین نهادهای نظارتی بین‌المللی همچون IAIS؛ وضع قوانین و مقررات مناسب جهت حضور شرکت‎‎های خارجی در بازار داخلی به‌صورت تدریجی و مرحله به مرحله و طراحی و اجرای سازوکارهای عملیاتی و اجرایی آن؛ و درنهایت استفاده از ظرفیت انجمن‌های صنفی و حرفه‎ای بیمه در حمایت از توسعه منظم بازار بیمه بایستی مورد توجه قرار گیرد.