خلاصه مدیریتی

شکوفایی صنعت بیمه به مقررات گذاری و نظارت مؤثر وابسته است، زیرا این عوامل به توان ایفای تعهدات بیمه گران و کاهش عدم تقارن اطلاعاتی بین بیمه گران و بیمه گذاران کمک می کند. مطالعه تجارب جهانی و استانداردهای بین المللی می تواند به بهبود فرایندهای نظارتی و رفع چالش های موجود کمک کند. افشای کافی اطلاعات به افزایش اعتماد بیمه­ گذاران و سایر ذینفعان و رشد و توسعه بازار بیمه منجر می­شود.

 آیین نامه 88 با عنوان " گزارشگری و افشای اطلاعات مؤسسات بیمه" مصوب شورای عالی بیمه، در حال حاضر مستند قانونی الزام افشای اطلاعات برای کلیه شرکت های بیمه است که در آن شرکت­های بیمه موظف شده­اند اطلاعاتی را در حوزه برنامه کسب و کار، راهبری شرکتی، مدیریت ریسک و توانگری مالی، وضعیت و عملکرد مالی موسسه به نهاد نظارتی بیمه مرکزی ج.ا.ا گزارش و علاوه بر این، در پایگاه اطلاع‎رسانی خود افشا نمایند.

بر اساس مفاد آیین نامه شماره 88 مصوب شورای عالی بیمه، موضوع گزارشگری و افشای اطلاعات از هم تفکیک شده اند. مفهوم گزارشگری اطلاعات به معنای گردآوري، مستندسازي، ثبت اطلاعات معتبر و تنظيم گزارش هاي مربوط توسط مؤسسه بيمه و ارسال آنها به نهاد ناظر (بیمه مرکزی ج.ا.ا) می باشد و افشای اطلاعات بیانگر انتشار عمومي اطلاعات توسط مؤسسه بيمه و يا نهاد ناظر طبق ضوابط اين آيين نامه است.  کیفیت و سطح اطلاعات گزارش و افشا شده از مهمترین عوامل تاثیرگذار بر شفافیت اطلاعات است. نهادهای نظارتی بیمه قوانین و مقرراتی برای افشای اطلاعات وضع کرده اند. انجمن بین المللی ناظران بیمه­ای[1] نهاد استانداردگذار جهانی در صنعت بیمه است که اعضای آن نهادهای نظارتی و قانونگذار از بیش از 200 قلمرو واقع در 140 کشور هستند که معرف تقریباً 97 درصد حق بیمه تولیدی جهان هستند. یکی از اهداف اصلی این انجمن، تدوین و توسعه استانداردها و رهنمودهای نظارتی در صنعت بیمه است که جنبه­های مختلفی از قبیل ارزیابی توانگری و مدیریت ریسک راهبری شرکتی را پوشش می­دهد. علاوه بر این،  دستورالعمل EC/138/2009 اتحادیه اروپا که با عنوان توانگری 2 شناخته می­شود، چارچوب نظارتی دقیقی برای شرکت­های بیمه در کشورهای عضو اتحادیه اروپا فراهم می­کند.

 با توجه به اهمیت گزارشگری و افشای اطلاعات برای نهاد نظارتی، بیمه گذاران، سرمایه گذاران و سایر ذینفعان و ضرورت تعیین نمودن سطح افشای کافی، هدف نهایی پژوهش تدوین مولفه­های گزارشگری و افشا در صنعت بیمه در ایران است. بدین منظور ابتدا چالش­های آیین‎نامه 88 شناسایی  می­شود. سپس مروری بر مقررات گزارشگری و افشای اطلاعات بیمه ای در سطح جهان انجام می­شود پس از استخراج اولیه مولفه­های گزارشگری و افشا، با استفاده از نظرات متخصصین، مولفه­ های افشا در ایران شناسایی می­شود.

ارزیابی نتایج حاصل از اجماع نظر خبرگان در سه بعد "مفاهیم بنیادی"، "اصول اساسی در تعیین الزامات گزارشگری و افشای اطلاعات" و "فرآیند بررسی و ارزیابی توسط نهاد ناظر شامل گزارشگری و افشای عمومی اطلاعات" تقسیم بندی شده است:

Ø بعد اول "مفاهیم بنیادی":

خبرگان بر این باورند که اطلاعات گزارش  شده در چارچوب آیین نامه باید تأثیر مستقیمی بر تصمیمات ذینفعان مختلف داشته باشد و این امر برای گزارشگری و افشای اطلاعات ضروری است. همچنین بر این باورند که اطلاعات گزارش شده باید دارای ویژگی های کیفی باشند تا بتوانند در تصمیم گیری های ذینفعان مفید واقع شوند. در این راستا، نتایج نشان داد که اطلاعات باید مربوط، قابل اتکا، قابل مقایسه بوده و برای کاربران به راحتی قابل فهم باشد. خبرگان تغییر "گزارشگری اطلاعات با مقاصد نظارتی" به جای "گزارشگری" را مناسب ندانستند. در عوض، تغییر "افشای اطلاعات" به عبارت "افشای عمومی اطلاعات" مورد اجماع متخصصین قرار گرفت تا تفاوت در هدف ارائه اطلاعات مشخص شود.

· بعد دوم " اصول اساسی در تعیین الزامات گزارشگری و افشای اطلاعات":

جهت تعیین الزامات گزارشگری در ابتدا باید چارچوب دقیقی تدوین و استقرار یابد، طرح نظارتی بر موسسات بیمه جهت تعیین تواتر و گستره نظارت بر فرایند گزارشگری طراحی گردد، و رویه های مستندی برای تجزیه و تحلیل و نظارت بر اطلاعات دریافت شده توسط نهاد ناظر ایجاد شود. همچنین، ارتباط مستمر میان نهاد ناظر و موسسات بیمه و مداخله بیمه مرکزی شامل هر گونه اقدامات پیشگیرانه، اصلاحی و تحریمی در صورت نیاز سودمند است. چارچوب نظارت می­بایست در گذر زمان، به روزرسانی گردد. علاوه بر این، جهت جلوگیری از گردآوری چندین باره اطلاعات برای نهادهای نظارتی مختلف، همکاری بیمه مرکزی با سایر ناظران و مراجع مربوط مانند سازمان بورس و اوراق بهادار نیاز است. این مفاهیم همگی برای بهبود فرآیند گزارشگری و نظارت بر موسسات بیمه ضروری هستند.

از طرفی، خبرگان بر این باورند که ویژگی­های اندازه، سن، و نوع فعالیت شرکت بیمه نباید بر گستره الزامات گزارشگری تاثیرگذار باشد. آن ها تأکید دارند که اطلاعات بااهمیت باید سطح بندی شود و زمان بندی افشای این اطلاعات باید بر اساس سطح بندی آن ها تعیین گردد. این امر به منظور سازماندهی بهتر اطلاعات و افزایش شفافیت و به‎موقع بودن ارائه اطلاعات است. همچنین آن ها بر اهمیت تمرکز بر ارائه اطلاعات کلیدی و مفید به جای انبوهی از داده های غیرضروری تأکید دارند. نهاد ناظر باید ملاحظات هزینه و منفعت را در نظر بگیرد تا اطلاعات بهینه و کاربردی ارائه شود.

نهاد ناظر باید دستورالعمل های مستندی برای تعیین الزامات گزارشگری و افشای اطلاعات تهیه کند. این دستورالعمل ها باید شامل جزئیات مربوط به محدوده، شیوه تهیه و ارائه اطلاعات باشد تا فرایند گزارشگری و افشا به صورت دقیق و منظم انجام شود. خبرگان معتقدند که نهاد ناظر باید به طور مستمر از روش های کمّی و کیفی برای ارزیابی رعایت الزامات گزارشگری و افشای عمومی اطلاعات استفاده کند. آن ها تأکید دارند که نتایج حاصل از بررسی های نظارتی باید مستند شوند و برای واحدهای نظارتی دیگر قابل دسترسی باشند.

چارچوب حاکم بر گزارشگری با مقاصد نظارتی باید شامل ارزیابی وضعیت کسب و کار، مالی، رفتار کسب و کار و راهبری شرکتی موسسات بیمه باشد. خبرگان بر این باورند که چارچوب گزارشگری و افشای اطلاعات باید شامل ارزیابی دقیق ریسک هایی باشد که بیمه گران در معرض آن ها هستند و باید با شناسایی ریسک های جدید و روندهای نوظهور به روز شود. چارچوب مذکور باید شامل دستورالعمل  تکمیلی باشد تا اجرای الزامات توسط موسسات بیمه تسهیل شود و به قابلیت مقایسه کمک کند. در این دستور العمل تکمیلی، هر عنصر گزارشگری به صورت دقیق تعریف و نحوه اندازه گیری و ارائه و افشای آن مشخصاً تدوین شده است.

موسسات بیمه باید به موقع اطلاعات مربوط به تغییرات مهمی که می تواند بر نمایه ریسک، وضعیت مالی، ساختار سازمانی و رفتار با مشتریان تأثیر بگذارد، ارائه دهند. آن ها بر نیاز به تعریف یک پایگاه اطلاعات جامع برای تسهیل دسترسی و اطلاع رسانی به بیمه گذاران و سایر ذینفعان و جلوگیری از تهیه چندین باره اطلاعات تأکید دارند. علاوه بر این، اطلاعات قبل از گزارش به نهاد ناظر و انتشار، می­بایست به تایید مدیران ارشد برسد.

· بعد سوم" فرآیند بررسی و ارزیابی توسط نهاد ناظر":

گزارشگری: خبرگان در خصوص چارچوب راهبری شرکتی شامل مدیریت ریسک و سیستم­های کنترل داخلی بر اهمیت تجزیه و تحلیل صورتجلسات هیات مدیره، گزارش­های حسابرسان به هیات مدیره و کمیته حسابرسی، ارتباط مستقیم نهاد نظارتی با حسابرس مستقل، تجزیه و تحلیل ساختار مالکیت و منابع تامین مالی، و ارزیابی استقلال و صلاحیت اعضای هیئت مدیره و بررسی رویه های حسابداری جهت ارزیابی صحت اطلاعات مالی تاکید دارند. خبرگان بر اهمیت گزارش­گری چارچوب مدیریت ریسک که حداقل شامل بیانیه اشتهای ریسک، استراتژی مدیریت ریسک، برنامه کسب و کار شامل ریسک های بااهمیت سه سال آتی، سیاست ها و رویه های پشتیبانی کننده و فرایند ارزیابی داخلی کفایت سرمایه و فرایند بازبینی توسط شرکت بیمه برای اطمینان از کارایی چارچوب مدیریت ریسک باشد، اجماع نظر نمودند.

گزارش ماهیت فعالیت و کسب و کار موسسه بیمه شامل تجزیه و تحلیل رشته های کسب و کار، نوع محصولات ارائه شده، بیمه شدگان، محل کسب و کار، قراردادهای بااهمیت، و ارزیابی پوشش اتکایی از منظر توانگری مالی مورد اجماع قرار گرفت. تجزیه و تحلیل مدل های توزیع (شبکه فروش)، تعامل با مدیریت برای درک برنامه های تجاری و تحلیل سیاست های فروش و بازاریابی توسط خبرگان مورد پذیرش قرار نگرفته است. به نظر می­رسد دلیل احتمالی عدم پذیرش این گزاره، حفظ اطلاعات محرمانه و مزایای رقابتی شرکت است.

خبرگان بر اهمیت گزارش روابط با واحدهای تجاری خارجی، مشتمل بر تجزیه و تحلیل صورت های مالی حسابرسی شده و تعهدات خارج از ترازنامه، تسویه مطالبات و محاسبه ذخایر فنی، عملیات و نتایج مالی بر حسب رشته های کسب و کار، سیاست های سرمایه گذاری و دارایی های نگهداری شده برای پوشش ذخایر فنی، ارزشیابی سرمایه گذاری ها، دعاوی له و علیه موسسه بیمه، و صورت های مالی پیش بینی شده توافق دارند. این توافق نشان دهنده اهمیت جامعیت در ارزیابی و تحلیل های مالی و عملیاتی در موسسات بیمه می­باشد.

گزارشگری در خصوص رفتار منصفانه شرکت بیمه با بیمه گذاران شامل چگونگی شناسایی، مدیریت و کاهش تضاد منافع با مشتریان، بررسی مدیریت و زمان بندی پرداخت خسارات، و نحوه رسیدگی، تواتر و ماهیت شکایات، اختلافات و دعاوی با مشتریان مورد اجماع قرار گرفت که این موضوع نشان دهنده اهمیت تعامل منصفانه و مدیریت مؤثر روابط با مشتریان در موسسات بیمه می‎باشد. علاوه بر این، خبرگان بر اهمیت مذاکره نهاد ناظر با موسسه بیمه در مورد یافته های بررسی نظارتی و نیاز به اقدامات پیشگیرانه یا اصلاحی تأکید دارند.

افشا: خبرگان بر اهمیت تعادل میان نیاز به افشای معنادار و حفاظت از اطلاعات محرمانه تأکید دارند. همچنین، الزامات افشا باید به راحتی در دسترس، قابل اتکا، قابل مقایسه، دارای ثبات رویه و نهایتاً تجمیع یا تفکیک شده باشند تا اطلاعات مفید مبهم نباشد. همچنین برای افشای عمومی، شاخص­های مشخصات شرکت، چارچوب راهبری شرکتی، ذخایر فنی، ابزارهای مالی و دیگر سرمایه‎گذاری­ها، ریسک­های بیمه‎گری، ‎سرمایه‎گذاری و نقدینگی، مدیریت دارایی و بدهی، کفایت سرمایه (توانگری)، عملکرد مالی و پایداری شرکتی تایید شد.

شاخص مشخصات شرکت شامل ارائه اطلاعات در خصوص ماهیت کسب و کار، ساختار راهبری، بخش های کلیدی کسب و کار، استراتژی های دستیابی به اهداف می­باشد. از نظر خبرگان شرکت­های بیمه می­بایست در شاخص راهبری شرکتی اطلاعاتی جامع در خصوص نظام مدیریت ریسک و در شاخص ذخایر فنی اطلاعاتی در مورد نحوه محاسبه ذخایر فنی و مفروضات زیربنای آن، سهم بیمه گران اتکایی از ذخایر فنی، سناریوهای احتمالی در خصوص ذخایر افشای عمومی نمایند.

افشای عمومی اطلاعات مربوط به ریسک­های بیمه‎گری شامل ماهیت، مقیاس و پیچیدگی ریسک­های ناشی از قراردادهای بیمه، سیاست­های مدیریت ریسک بیمه­گر، مدل­ها و تکنیک­های مدیریت ریسک، تمرکز ریسک بیمه بر اساس حوزه جغرافیایی، استفاده از بیمه اتکایی برای ذینفعان سودمند است. از نظر خبرگان افشای اطلاعات در خصوص ریسک­های سرمایه گذاری مشتمل بر ریسک نرخ ارز، ریسک بازار، ریسک اعتباری، ریسک تمرکز، خرید و فروش های انجام شده در طول یک دوره گزارشگری، سیاست شرکت در خصوص استفاده از ابزارهای مشتقه برای پوشش ریسک سرمایه گذاری، استفاده از آزمون های استرس یا تحلیل حساسیت، مدل ها و مفروضات مورد استفاده اهمیت دارد.

افشای اطلاعات کمّی در مورد منابع و نحوه استفاده از نقدینگی و رویدادهای آتی تاثیرگذار بر بهبود یا وخامت وضعیت نقدینگی در حوزه ریسک­های نقدینگی، مدیریت دارایی-بدهی در سطح تفکیکی و تجمیعی، مفروضات اندازه ­گیری دارایی و بدهی برای اهداف مدیریت دارایی و بدهی، و نگهداشت سرمایه و ذخایر ناشی از عدم تطابق دارایی و بدهی سودمند است. بیمه‎گذاران و سایر ذینفعان از افشای اطلاعات در خصوص کفایت سرمایه مشتمل بر اهداف و سیاست­های شرکت بیمه برای مدیریت سرمایه و ارزیابی کفایت سرمایه، الزامات توانگری و سرمایه موجود برای پوشش الزامات آن، و نهایتاً تجزیه و تحلیل سودآوری بر حسب رشته­های کسب و کار، آمار خسارات و عملکرد سرمایه‎گذاری و نسبت‎های مالی متداول (در آیین‎نامه فعلی) بهره­مند می­شوند. نهایتاً خبرگان با اضافه شدن گزارشگری پایداری برای افشای عمومی اجماع نظر کردند. اگرچه تاکید خبرگان بر دو بعد اقتصادی و زیست محیطی بیشتر بوده است. تحلیل نتایج نشان داد که برای تمامی گزاره­های تایید شده، نظر حداقل 75 درصد خبرگان(18 نفر) از میانگین پاسخ به گویه کمتر از 0.2 فاصله داشته و اجماع نظر حاصل شده است. نتایج این پژوهش جهت بازنگری در آیین نامه 88 و تدوین چارچوب گزارشگری و افشا سودمند می­باشد. در راستای بهبود فرآیندهای نظارتی، افزایش شفافیت و کیفیت اطلاعات جهت مقاصد گزارشگری و افشا پیشنهادات کاربردی به شرح ذیل ارائه می­شوند:

- تعریف یک پایگاه اطلاعاتی جامع برای مقاصد گزارشگری و افشای عمومی اطلاعات

- سطح‎بندی اطلاعات و زمانبندی دقیق گزارشگری و افشا متناسب با آن

- بازنگری مولفه­های گزارشگری و افشای عمومی اطلاعات

- تدوین دستورالعمل کاربردی برای آیین‎نامه، که مشخص‎کننده دقیق عناصر گزارشگری و افشا باشد، جهت ایجاد شفافیت بیشتر و افزایش قابلیت مقایسه بین موسسات بیمه.

-  تدوین چارچوب نظارتی: طراحی و اعمال برنامه های نظارتی، تدوین دستورالعمل های مستند و روش‎های کمّی و کیفی برای ارزیابی رعایت الزامات گزارشگری و افشا، ارتباط مستقیم با حسابرس، تعیین شرایط مداخله و به روز رسانی چارچوب نظارت

- توسعه ارتباط مستقیم با حسابرسان مستقل شرکت­ها جهت روشن شدن برخی ابهامات

- توسعه ارتباط با سازمان بورس و اوراق بهادار جهت جلوگیری از گردآوری چندباره اطلاعات برای شرکت­های بیمه پذیرفته شده در بورس

- برگزاری دوره آموزش و توانمندسازی کارکنان جهت ارتقاء دانش و مهارت های لازم برای گزارشگری و افشای اطلاعات

- تعیین شاخص­های عملکردی مثبت در گزارشگری و افشا (از قبیل به‎هنگام­ نمودن گزارش­ها و...) و شمول آنها در ارزیابی­های نهاد ناظر

- همکاری در تاسیس نهاد رتبه بندی خاص شرکت­های بیمه

-  استفاده از سوابق ارزیابی عملکرد مدیران شرکت­های بیمه در تایید صلاحیت حرفه­ای آنان

الزام به بهبود سیستم های اطلاعاتی مدیریت ریسک به منظور ارزیابی و کنترل موثرتر ریسک ها