گزارش توجیهی ارائه بیمه های پارامتریک در ایران

تغییرات اقلیمی امروزه بسیاری از کشورهای جهان را تحت‌الشعاع قرار داده و تبعات آن که شامل مواردی از جمله طوفان، سیل یا خشکسالی هستند، آسیب‌ها و خسارات زیادی را به کشورها وارد می‌کند. از طرف دیگر برخی از کشورها به دلیل موقعیت جغرافیایی‌شان، خود دارای ریسک‌های طبیعی زیادی از جمله زلزله هستند. وقوع این بلایای طبیعی شوک‌های زیادی را به اقتصاد کشورها وارد می‌کند و دولت‌ها به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعه‌یافته، برای جبران زیان‌های حاصله با مشکلات زیادی مواجه هستند. در این میان بیمه‌های اموال هم که می‌توانند به جبران این زیان‌ها کمک کنند، به دلیل قیمت بالا یا پایین‌بودن فرهنگ بیمه‌ای به ویژه در مناطق محروم‌تر، پوشش لازم را ندارند و به جز در برخی کشورهای توسعه‌یافته، ضریب نفوذ بیمه‌های اموال بسیار پایین است.
طبق شاخص جهانی ریسک‌ که همه‌ساله برای کشورهای دنیا اندازه‌گیری و محاسبه می‌شود، ایران از لحاظ وقوع بلایای طبیعی در زمره کشورهای دارای ریسک نسبتا کم قرار دارد. این شاخص از دو بخش کلی «ریسک در معرض بودن» و «ریسک آسیب‌پذیری» تشکیل شده است. ریسک در معرض بودن، یعنی شرایط جغرافیایی و سرزمینی چه‌قدر مخاطره‌آمیز است، در حالی که ریسک آسیب‌پذیری، یعنی کشور به چه میزان برای مقابله با بلایای طبیعی و مشکلات پس از آن آمادگی دارد. ‌ایران از جهت «ریسک در معرض بودن» جزو کشورهای با ریسک پایین است، اما در «ریسک آسیب‏‌پذیری» جزو کشورهای با ریسک متوسط است. ‌خود «ریسک آسیب‌پذیری» از سه زیر شاخص آمادگی در برابر خطر (تابعی از زیرساخت‌های عمومی، وضعیت مسکن، عرضه غذا و وضعیت اقتصادی)، مقابله با خطرات طبیعی (ظرفیت کشور برای کاهش تبعات منفی پس از وقوع بلای طبیعی) و تطابق‏‌پذیری (فرایندهایی شامل تغییرات ساختاری و دربرگیرنده شاخص‌ها و استراتژی‌های مواجهه با آثار منفی بلایای طبیعی و تغییرات آب‌وهوایی در آینده)  تشکیل شده است. ایران در این سه زیرشاخص به ترتیب جزو کشورهای با سطح ریسک خیلی پایین، زیاد و متوسط است. در واقع ضعف اصلی کشور در «ظرفیت مقابله» و «تطابق‌پذیری» بلندمدت است.
بر این اساس، جهت بهبود استراتژی‌های مواجهه با ریسک‌های ناشی از بلایای طبیعی در آینده و افزایش ظرفیت کشور برای کاهش تبعات منفی پس از وقوع رویداد‌های آب‌وهوایی و زمین‌شناختی، در کنار سایر ارکان کشور، صنعت بیمه نیز باید وارد میدان شده و به دنبال راهکاری برای بهبود وضعیت در این دو شاخص باشد، تا هم بار مالی و فشار اقتصادی بر کشور کاهش یابد و هم خانوارها و کسب‌وکارهای متاثر از حادثه، آسیب‌های کمتری ببینند. با توجه به این‌که بیمه‌های اموال در ایران هم مانند بسیاری دیگر از کشورها، ضریب نفوذ پایینی دارند، گزینه بسیار مناسبی که در کشورهای دیگر هم مورد توجه قرار گرفته، بیمه‌های پارامتریک می‌باشند.
بیمه‌های پارامتریک از اوایل قرن بیست و یکم در برخی کشورها راه‌اندازی شدند که از مهم‌ترین طرح‌های موجود می‌توان به «تسهیلات بیمه ریسک فاجعه‌آمیز کارائیب (CCRIF)» (در برابر ریسک طوفان)، بیمه فجایع طبیعی آمریکای مرکزی (در برابر طوفان، سیل و زلزله) و بیمه فجایع چندگانه در مکزیک اشاره کرد. تامین مالی این طرح‌ها با رویکرد‌های تک‌کشوری یا چندکشوری (کنسرسیوم) و صندوق‌‎ بیمه‌ای یا اوراق بهادار بیمه‌ای انجام می‌شود.
یک محصول بیمه پارامتریک را می‌توان به عنوان قرارداد بیمه‌ای تعریف کرد که در آن، پرداخت نهایی یا تسویه قرارداد بر اساس وقوع مشاهدات یا شاخص‌های آب‌وهوایی یا زمین‌شناختی، مانند متوسط دما یا بارندگی در یک دوره زمانی معین یا شدت زلزله یا طوفان تعیین می‌شود. پرداخت‌های بیمه پارامتریک مبتنی بر ارزیابی خسارت هر فرد نیست، بلکه بر اساس سنجش یک شاخص بسیار همبسته با خسارت در یک یا چند منطقه تعیین می‌شود و در واقع پرداخت بر مبنای وقوع رویداد انجام می‌شود و نه وقوع خسارت. مزیت اصلی بیمه پارامتریک این است که به دلیل عدم نیاز به پردازش خسارت، احتمال بروز اختلافات و منازعات در آن کم است. در واقع در این بیمه، دو ریسک بیمه‌نامه‌ها‌ی سنتی شامل انتخاب نامساعد و مخاطرات اخلاقی تا حد زیادی مرتفع می‌شوند. زیرا نیازی به اطلاعات خاص درخصوص موضوع بیمه نیست؛ که این امر علاوه بر کاهش مخاطرات اخلاقی، موجب کاهش هزینه اجرایی بیمه و در نتیجه کمتر شدن حق بیمه پرداختی نیز می‌شود.
شاخص‌های مورد استفاده در قراردادهای بیمه پارامتریک، می‌توانند در دو دسته اصلی طبقه‌بندی شوند: شاخص‌ خسارت تجمعی و شاخص‌ مبتنی بر رویداد. شاخص‌های خسارت تجمعی از خسارات ثبت‌شده منطقه‌ای، به عنوان پروکسی (نماینده) برای خسارات بیمه‌گذاران در یک گروه استفاده می‌کند. شاخص‌های مبتنی بر رویداد، از سنجه‌های رویدادهایی که همبستگی زیادی با خسارات بیمه‌گذاران دارند به عنوان مبنایی برای پرداخت بیمه‌ای استفاده می‌کنند.
تعیین ریسک پایه، مهم‌ترین چالش در ارائه بیمه‌های پارامتریک است که به معنی انحرافات (هم مثبت و هم منفی) خسارت پرداختی، از پرداخت مورد انتظار است. دو نوع ریسک پایه مثبت و منفی وجود دارد. ریسک پایه مثبت هنگامی رخ می‌دهد که بیمه‌گر، پرداختی را به بیمه‌شده انجام می‌دهد که تحت تاثیر وقوع رویداد قرار نگرفته یا مبلغ پرداختی بیش از خسارت واقعی است. ریسک پایه منفی به معنی تفاوت ناشی از زمانی است که بیمه‌گر مبلغی را به بیمه‌شده پرداخت می‌کند که کمتر از زیان واقعی است.

مهم‌ترین ریسک‌هایی که در بازارهای موجود تحت پوشش بیمه‌های پارامتریک قرار دارند، شامل خشکسالی، سیل، زلزله، طوفان و هوا (مانند گرما و سرمای بیش از حد) هستند. هم‌چنین برخی ریسک‌ها مانند تاخیر در پرواز هواپیما نیز از طریق بیمه پارامتریک قابل پوشش می‌باشند. به علاوه پاندمی اخیر ویروس کرونای جدید هم در برخی کشورهای دنیا دارای برخی پوشش‌های پارامتریک از جمله عدم‌النفع پارامتریک است.
از جمله موضوعاتی که باید در ارائه بیمه‌های پارامتریک مورد توجه قرار گیرند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
-     قوانین و مقررات: از نظر قوانین و مقررات، در اغلب کشورها بیمه‌های پارامتریک ذیل مقررات موجود قابل ارائه هستند و اکثرا قوانین خاصی را برای این نوع بیمه تدوین نکرده‌اند. حتی در کشورهایی با مقررات مخصوص این بیمه‌ها، تفاوت قابل توجهی در چارچوب مقررات مالی و اداره بازار آن‌ها وجود ندارد.
-    قیمت‌گذاری: دو شیوه قیمت‌گذاری برای محصولات پارامتریک وجود دارد: 1) تعیین نرخ حق بیمه واحد برای مناطق مختلف جغرافیایی که قیمت‌گذاری‌ بر مبنای پورتفو نامیده می‌شود و 2) تعیین نرخ حق بیمه مجزا برای هر منطقه که به آن نرخ‌های حق بیمه مبتنی بر ریسک منطقه‌ای می‌گویند.
-    به‌کارگیری فناوری‌های نوین: بیمه پارامتریک یکی از بهترین محصولات بیمه‌ای قابل ارائه با استفاده از فناوری زنجیره بلوکی و قراردادهای هوشمند مبتنی بر آن است. قراردادهای هوشمند زمانی می‌توانند در بیمه استفاده شوند که شرایط پرداخت، روشن بوده و احتمال کمی برای منازعات وجود دارد. از این طریق، بیمه‌گران می‌توانند از فرایندهای خسته‌کننده پردازش خسارات اجتناب کنند؛ از جمله این‌که جمع‌آوری شواهد و بررسی و تایید یک فاجعه طبیعی، صرفا به وسیله قراردادن شرایط تسویه در یک قرارداد هوشمند و انجام خودکار پرداخت در صورت وقوع رویداد تاییدشده صورت می‌گیرد.
پارامتری‌سازی بیمه بر اساس پروکسی‌هایی برای خسارت و کدگذاری این پروکسی‌ها در قراردادهای هوشمند مبتنی بر زنجیره بلوکی، می‌تواند به دو طریق بر ارائه بیمه اثر بگذارد: 1) کاهش هزینه‌های تراکنش بیمه‌نامه‌های ساده برای ایجاد امکان ارائه بیمه‌نامه‌هایی با حق بیمه کمتر و مدیریت سودآور آن‌ها و 2) باز کردن بازارهای جدید برای محصولات بیمه‌ای به دلیل آن‌که برای مدیریت اثربخش بیمه‌نامه، وجود ارزیابان خسارت مستقر در محل یا سایر نمایندگان مورد اعتماد محل، دیگر ضرورتی ندارند.

پیشنهادات:

بر اساس بررسی‌های انجام شده و رهنمودهای شرکت‌های بیمه و نهادهای بین‌المللی که در ارائه بیمه‌های پارامتریک مشارکت دارند، برای راه‌اندازی و به‌کارگیری این محصول، پیشنهاداتی به شرح زیر ارائه می‌شوند:
-    کمک‌های مالی برای توسعه بیمه‌های پارامتریک، در راستای آموزش و توسعه بازار و نه یارانه حق بیمه. توضیح آن‌که از آن‌جایی که پوشش بیمه‌های پارامتریک اغلب به مناطق کم‌برخوردار مانند روستاها ارائه می‌شود، ممکن است بسیاری از افراد محلی، فاقد بضاعت مالی لازم برای خرید پوشش بیمه‌ای باشند و به همین دلیل از این لحاظ، این نوع از بیمه شکل بیمه‌های خرد را به خود می‌گیرد و ممکن است نیاز به کمک مالی نهادهای حمایتی یا تعاونی‌های روستایی وجود داشته باشد که بهتر است این کمک‌ها بیشتر در توسعه و آموزش به کار گرفته شوند و نه این‌که مستقیما به عنوان یارانه حق بیمه به مشتریان پرداخت شوند.
-    توجه به مسائل حقوقی و مقرراتی از ابتدای کار. باید از همان ابتدای کار مقررات موجود از لحاظ انطباق با الزامات بیمه پارامتریک مورد بررسی قرار گیرند و چنان‌چه کمبودی در این زمینه وجود داشت، با تبصره، آیین‌نامه، دستورالعمل و مواردی از این دست، این کمبودها جبران شود. اگر هم مشخص شد که باید مقررات جدیدی تنظیم شوند، همان اول کار و قبل از هرگونه اقدام عملی دیگری برای پیاده‌سازی بیمه‌های پارامتریک، اقدامات لازم جهت فراهم کردن زیرساخت‌های قانونی صورت گیرد.
-    عدم تقلید محصولات و به جای آن بومی‌سازی آن‌ها بر اساس عوامل جغرافیایی، هواشناسی، فرهنگی، سیاسی، حقوقی و مقرراتی، اقتصادی و نهادی. کشورها از لحاظ مسائل مختلفی چون شرایط سرزمینی، مسائل حقوقی و سیاسی و موارد خاص‌تری چون فرهنگ بیمه‌ای و ضریب نفوذ بیمه با هم تفاوت دارند و لحاظ شدن این تفاوت‌ها جهت هرگونه تصمیم‌گیری برای ابعاد مختلف محصولات بیمه پارامتریک ضروری است. به جای تقلید محض می‌توان از بررسی تجربیات دیگر کشورها درس گرفت و از تکرار برخی اشتباهات اجتناب کرد.
-    شروع کار با محصولاتی برای تجمیع‌کنندگان ریسک. ارزیابی ریسک تجیمع‌کنندگان ریسک مانند نهادهای مالی و اعتباری، برای تعیین حق بیمه بسیار آسان‌تر است و به دلیل ارتباطاتی که آن‌ها با افراد، کسب‌وکارها و خانوارها دارند و اعتمادی که احتمالا به آن‌ها وجود دارد، ارائه محصولات بیمه پارامتریک به آن‌ها می‌تواند زمینه را برای پذیرش این محصولات در میان سایر اقشار مهیاتر کند.
-    ارائه بیمه پارامتریک در برابر پیامدهای اقتصادی وسیع‌تر ریسک فاجعه‌آمیز و نه صرفا زیان محصولات زراعی. محصولات بیمه پارامتریکی که هم‌اکنون توسط صندوق بیمه کشاورزی با عنوان بیمه شاخص ارائه می‌شود، صرفا برای کشاورزان است و خانوارها یا سایر کسب‌وکارهای مرتبط و غیرمرتبط با کشاورزی را پوشش نمی‌دهد. در حالی‌که ریسک‌های طبیعی، همه کسب‌وکارها و خانوارهای موجود در منطقه آسیب‌دیده را تحت تاثیر قرار می‌دهند. لذا برای کاهش آثار مالی و اقتصادی و پوشش حداکثری بیمه‌ پارامتریک، لازم است به جز کشاورزان سایر موارد یادشده نیز مورد توجه قرار گیرند.
-    ارائه بیمه پارامتریک در برابر ریسک‌های فاجعه‌آمیز کم‌تناوب.
-    کاهش هزینه‌ها و ایجاد ارزش افزوده از طریق طراحی نوآورانه و کانال‌های توزیع. کانال‌های توزیع بیمه‌های پارامتریک مانند بیمه‌های خرد می‌توانند مواردی به جز نمایندگی‌ها و کارگزاری‌های متعارف بیمه باشند. علت آن هم این است که اولا برای بیمه‌های پارامتریک کاهش هزینه اهمیت زیادی دارد و استفاده از کانال‌های موجود در مناطق روستایی می‌تواند به این موضوع کمک کند. از سوی دیگر، این توزیع‌کنندگان برای مردم و کسب‌وکارهای محلی شناخته‌شده هستند و از لحاظ شناخت و اعتمادی که نسبت به آن‌ها وجود دارد، به توسعه بیمه‌های پارامتریک کمک زیادی می‌شود. هم‌چنین، چنان‌چه از کانال‌هایی مانند اپراتورهای تلفن همراه استفاده شود، سهولت در خرید و نفوذ بالای تلفن همراه در کشور، می‌تواند برای توسعه این محصول و در نتیجه توسعه صنعت بیمه و افزایش ضریب نفوذ آن، راهگشا باشد. البته این کار مستلزم اصلاح مقررات موجود یا تدوین مقررات جدید برای نمایندگی و واسطه‌گری است.
توسعه هم‌زمان یک زنجیره بلوکی برای راه‌اندازی بیمه‌های پارامتریک در بستر این فناوری. به نظر می‌رسد که با توجه به مزایای بسیار زیاد زنجیره بلوکی، بهتر است بیمه‌های پارامتریک بر بستر این فناوری ایجاد شوند. با توجه به خودکار شدن فرایندها از طریق استفاده از زنجیره بلوکی و در نتیجه کاهش هزینه‌ها و نیز سرعت و شفافیتی که این فناوری در انجام کار و به ویژه در پرداخت خسارت دارد، بهترین ابزار برای ارائه محصولات پارامتریک و توسعه بازار آن، همین فناوری می‌باشد. چنان‌چه فرایندهای صدور بیمه‌نامه تا پرداخت خسارت به صورت دستی انجام شود، علاوه بر بالا بردن شدید هزینه‌ها، منجر به کندی انجام فرایند شده و در شرایط بحرانی وقوع بلایای طبیعی، به ویژه در ساعات و روزهای اول که نیاز مالی شدیدی در مناطق آسیب‌دیده وجود دارد، وجود بیمه بی‌اثر می‌شود.