شناسایی ریسک های پرورش ماهیان خوراکی در ایران و طراحی پوشش های بیمه ای مناسب برای مبنای تجارب کشورها

خلاصه مدیریتی

هدف از پرورش ماهی خوراکی، تأمین ارزان پروتئین خوراکی، توسعه اشتغال، ارتقای بهره وری از منابع و  مبارزه با فقر است. پرورش ماهی يکي از ساده‌ترين و اقتصادي ترين راه‌هاي توليد پروتئين است. بررسي ميزان توليد آبزيان در سال‌هاي1394 تا سال 1399 طبق جدول 1-1 در گزارش پژوهش، نشان مي­دهد که ميزان توليد آبزي‌پروري از ميزان 401548 تن در سال 94 به ميزان 553318 تن در سال 99 رسيده است که از رشدي معادل 37 درصد برخوردار بوده است. این رشد، از رشد کل تولید ماهی (شامل صید) بزرگتر بوده و نشان می­دهد که اهتمام به مصرف ماهیان پرورشی رو به رونق است. بنابراین، این تحقیق از طریق معرفی بیمه پرورش ماهیان خوراکی، در صدد طراحی حمایت بیمه­ بازرگانی موثر از این صنعت و همچنین افزایش ضریب نفوذ بیمه از این طریق است. بدین منظور، سوالات تحقیق به صورت زیر طراحی شده­اند که پاسخ  آن‌ها نیز در انتهای این متن بیان شده است:

1. چالش­ها، خلاءها و نواقص موجود در تجارب قبلی بیمه پروش ماهیان خوراکی در کشور چه بوده است؟

2. ارزیابی ریسک پرورش ماهیان سازگار با اقلیم ایران چگونه انجام می­شود و الزامات و استانداردهاي لازم­الرعايه برای ارایه پوشش بیمه­ای به آن­ها چیست؟

3. ریسک­های بیمه­پذیر پرورش ماهیان سازگار با اقلیم ایران (با تاکید بر قزل آلا) کدامند و خطرات ناشی از تحقق آن­ها چیست؟

4. راهکارهای پیشنهادی برای مدیریت ریسک پرورش ماهیان خوراکی در کشور و توسعه بیمه­های مرتبط با آن چیست؟

روش انجام تحقيق، متناسب با ماهیت سوالات، شامل سه مرحله است. مرحله اول پژوهش، مبتنی بر استفاده از روش اسنادی است که در آن، سعی شده است از طریق مطالعه منابع علمي (مقالات و تحقيقات معتبر منتشر شده در دسترس)، منابع حرفه­اي (مستندات و گزارش­هاي حرفه­اي منتشر شده و وبسايت­هاي شرکت­هاي بيمه) و همچنين راهنماهاي نهادهاي ناظر و انجمن­هاي حرفه­اي مرتبط، پاسخ­های موجود برای سوالات تحقیق پیدا شود. مرحله دوم پژوهش؛ مبتنی بر استفاده از روش میدانی است؛ که در آن، بر مبنای نتایج به دست آمده از مرحله اول (مبتنی بر روش اسنادی و تحلیل محتوا)، تهیه و توزیع پرسش نامه صورت گرفته است . این کار مبتنی بر ریسک در میان پرورش دهندگان ماهیان و سپس مصاحبه با خبرگان حوزه پرورش ماهی در سازمان شیلات کشور، صندوق بیمه کشاورزی و سازمان دامپزشکی به منظور اعتبار بخشی به پرسش نامه و شناسایی ریسک های عام، در دستور کار قرار گرفته است. در مرحله سوم پژوهش نیز، با استفاده از روش تحلیل کیفی و تحلیل نتایج در راستای دستیابی به اهداف پژوهش، سعی در جمع­بندی یافته­ها و طراحی چارچوب و شرایط عمومی بیمه پرورش ماهیان خوراکی شده است. 

با توجه به پژوهش صورت گرفته، مقایسه ریسک­های تحت پوشش در بیمه­نامه­های پرورش ماهی در صندوق بیمه کشاورزی (به عنوان تنها بیمه اجتماعی ایرانی فعال در این حوزه) و بیمه­نامه­های پرورش ماهی در خارج از کشور، نشان می­دهد که عموم بیمه­نامه­ها، بر مبنای اصلی ترین ریسک­های موضوع هر نوع ماهی تدوین شده اند. در این راستا، ریسک­هایی مانند حملات شکارچیان طبیعی که برای استرالیا و نیوزیلند تحت پوشش قرار دارد، در بیمه­های ایرانی چندان موضوعیت نداشته و لذا مدنظر قرار نگرفته است. مواردی دیگر نیز وجود دارد که عبارت­های متفاوتی در بیمه­های ایرانی و خارجی مورد استفاده قرار گرفته است که تقریبا مفهومی مشابه را مدنظر داشته اند. نکته دیگر آن است که بسیاری از بیمه­نامه­های خارجی، بر پوشش ریسک­های معین تاکید داشته­اند. بدین معنا که صرفا ریسک­های معینی که در بیمه نامه تصریح شده اند تحت پوشش بیمه قرار دارند. اما در بیمه­نامه­های ایرانی صندوق بیمه کشاورزی، چنین عبارتی دیده نشده و اساسا به اندازه بیمه­نامه­های خارجی وارد جزئیات نشده اند. به نظر می­رسد این امر ناشی از ماهیت حمایتی صندوق بیمه کشاورزی در ایران است که کارکرد اصلی آن، مشارکت در پیشگیری از شیوع بیماری­های دام­ها و آبزیان و تامین مالی اقدامات مدیریت­ ریسک­های عام حوزه تولید محصولات کشاورزی است.

با این مقایسه­، به نظر می­رسد که ارایه پوشش­های تکمیلی بیمه پرورش ماهیان خوراکی توسط بیمه­های بازرگانی کشور، نیازمند احصای نیازهای بیمه­ای تامین نشده بر مبنای مراجعه مستقیم به جامعه هدف در ایران باشد. لذا، بخش میدانی پژوهش بر این هدف تمرکز یافته است.

نتایج حاصل از بخش میدانی تحقیق، نشانگر آن است که ریسک­های مترتب بر پرورش انواع ماهیان خوراکی، به شرح جدول 3-6 می­باشد. علاوه بر آن، ماهیان سردآبی به دلیل حساسیت­های بیشتر، دارای ریسک­های دیگری نیز می­باشند که در جدول 3-7 ارایه شده است:

            جدول 3-6. ریسک­های مشترک انواع ماهیان پرورشی در ایران، بر مبنای نظر خبرگان

جدول 3-7: ریسک ماهیان سردابی

تحلیل بیمه­پذیری هر کدام از ریسک­های یاد شده، در جدول 2-11 ارایه شده است. بنابراین، با حذف ریسک­های بیمه­ناپذیر، می­توان شرح ریسک بومی برای ارایه پوشش بیمه­ای ماهیان خوراکی در کشور به دست آورد. همچنین، نتایج پرسشنامه­های تکمیل شده، یک ارزیابی ریسک کلی از وضعیت موجود استخرهای پرورش ماهی و همچنین انتظارات بیمه­ای آنها را به دست می­دهد که در پیوست 2 طرح ارایه شده است.

می­دانیم که منطق بیمه­ای ایجاب می­کند که ابتدا تمامی الزامات ایمنی و اقدامات قابل اعمال برای کاهش ریسک صورت بگیرد تا احتمال وقوع ریسک و تحقق خسارت به کمترین میزان قابل دسترس کاهش یابد، سپس نسبت به پوشش بیمه­ای برای انتقال ریسک­های باقیمانده اقدام شود. چرا که عمد بیمه­گزار یا بی احتیاطی محرز وی، هم بیمه­پذیری ریسک را زیر سوال می­برد و هم با افزایش احتمال ریسک، حق بیمه را به شدت افزایش داده و ممکن است فاقد توجیه اقتصادی برای بیمه­گزاران نماید. بر این مبنا، خلاءهای مدیریت ریسک پرورش ماهی، بر مبنای نظر خبرگان به شرح جدول 3-8 بوده است.

جدول 3-8. خلأهای مدیریت ریسک پرورش ماهی

با فرض آنکه اقدامات پیشگیرانه و احتیاطی در بالاترین حد ممکن انجام شده و در چارچوب اصل حداعلای حسن نیت، پرورش دهندگان به عنوان بیمه گزاران، تمام تلاش خود برای کاهش ریسک­ها را به کار گیرند. در آن صورت، بخش بسیار زیادی از ریسک­های پرورش ماهی کنترل شده و صرفا میزان اندکی از آنها باقی می­ماند که اغلب آنها ماهیت بیمه­پذیر خواهند داشت. بنابراین می­توان برای پوشش ریسک­های باقی مانده، محصول بیمه­ای ارایه کرد. در این راستا، در بخش اول فصل چهارم، نسخه اولیه­ای به عنوان شرایط عمومی بیمه­نامه پرورش ماهیان خوراکی طراحی شده است.

بیمه ماهیان پرورشی، اگرچه مستلزم چارچوب­ها و معیارهای فنی کاملا اختصاصی برای ارزیابی ریسک و ارزیابی خسارت است، اما به عنوان یک رشته بیمه­ای، از چارچوب­های کلی بیمه­گری تبعیت می­کند. بدین معنا که باید نرخ گذاری آن توسط محاسب فنی انجام شده و با لحاظ نمودن هزینه­های اداری و عملیاتی، نرخ ناخالص حق بیمه جهت ارایه به بیمه‌گزار احصا شود. در زمینه ارزیابی ریسک نیز با توجه به اینکه ارزیاب خسارت اختصاصی برای این رشته تعریف نشده است، طبعا از خبرگان مورد توافق طرفین که دارای خبرگی در دامپزشکی ماهی یا آبزی­پروری (حسب عامل خسارت) باشند می­توان استفاده کرد. سایر موارد مانند پشتوانه مالی مورد نیاز، کارمزد فروش، ارزیابی خسارت، اتکایی و مانند آن نیز از مقررات موجود پیروی کرده و حداکثر با تعریف یک نرخ اختصاصی برای بیمه پرورش ماهی در آیین­نامه­های موجود، می­توان آنها را به حوزه این محصول تسری داد.

پاسخ به سوالات تحقيق

سوال اول:

نتایج تحقیق نشان می­دهد که مهم­ترین چالش پیش روی بیمه پرورش ماهیان خوراکی در ایران، عدم ایفای نقش موثر بازیگران مهم صنعت آبزی­پروری و عدم کفایت تعاملات آنها در زمینه کاهش ریسک­های سیستماتیک و ریسک­های قابل پیشگیری در این صنعت است. به عبارت دقیق­تر، استانداردهای فنی تدوین شده برای ارایه مجوزهای لازم توسط شیلات و دامپزشکی، بسیاری از منابع خطر برای پرورش شیلات را کنترل می­کنند اما این استانداردها به طور کامل اجرا نمی­شوند. جالب آنکه، مزارع پرورشی فاقد مجوز، بسیار زیاد هستند و این امر نشان می­دهد که نه تنها صاحبان آنها انگیزه قوی برای اخذ مجوز ندارند، بلکه ممنوعیت بازدارنده­ای برای فعالیت مزارع فاقد مجوز در مقررات وجود نداشته یا عزمی برای اجرای آن وجود ندارد. بنابراین، بیمه­گران بایستی در کنار اهمیت دادن به وجود مجوزهای مربوطه، چک لیست کاملی برای ارزیابی اولیه ریسک واحدهای پرورشی داشته باشند و در انتخاب ریسک­ها و نرخ­دهی آنها حداکثر دقت را مبذول دارند.

سوال دوم:

به نظر می­رسد که منبع ریسک­های مربوطه، کمتر از تعداد ریسک­ها است. بنابراین، ارزیابی ریسک عموما بر مبنای ارزیابی مزرعه پرورش ماهی از منظر برخورداری از حداقل استانداردهای لازم الرعایه برای پیشگیری از تحقق ریسک­های موضوعه صورت می­گیرد. در این زمینه، متناسب با نوع ماهی و نوع سیستم پرورشی، استانداردهای متعددی در ایران وجود دارد که شامل ضوابط بهداشتی ابلاغی توسط سازمان دامپزشکی و استانداردهای سازمان شیلات می­باشد که نقش اساسی در کنترل ریسک­های پرورش ماهی دارند.

مهم­ترین عوامل منشاء ریسک را می­توان به صورت اطمینان از دسترسی مداوم به آب و غذای سالم و اکسیژن کافی و رعایت بهداشت خلاصه نمود. در این زمینه، اطمینان از وجود آب و برق اضطراری تعیین کننده است. لازم به یادآوری است که به دلیل فنی بودن مباحث ارزیابی ریسک و ارزیابی خسارت صنعت پرورش ماهی، الزاما این ارزیابی­ها بایستی توسط کارشناسان خبره این حوزه انجام گیرد.

سوال سوم:

ریسک­های شناسایی شده در جدول 2-3 از منظر بیمه­پذیری تحلیل شده اند. با توجه به اینکه ماهی موجودی زنده بوده و شرایط زیستی خاص خود را می­طلبد، بنابراین، ریسک­های بیمه­پذیر شناسایی شده، حسب مورد سبب اتلاف ماهیان یا فرار آنها و یا ابتلای به بیماری­های می­شوند که مصرف آن­ها را برای انسان مضر و ممنوع می­سازد. معمولا شدت خسارت ناشی از بیماری­های ویروسی که ماهیت مسری دارند، بیشتر از سایر ریسک­ها است. خصوصا آنکه وابستگی این نوع خسارت در مزارع وابسته به هم نیز به مراتب بیشتر است و می­تواند منجر به وقوع ریسک فاجعه آمیز در حوزه یک رودخانه یا یک حوزه آبریز شود.

سوال چهارم:

راهکار پیشنهادی را می­توان به صورت رویه­ای جامع مشتمل بر چهار گام به شرح زیر ارایه کرد:

• گام اول: بازتعریف نقش و اهمیت بازیگران زیست بوم آبزی پروری در زمینه مدیریت ریسک و کاهش ریسک

• گام دوم: بازتعریف جایگاه صندوق بیمه کشاورزی از نقش حمایتی بعد از خسارت، به نقش اتکایی و کامل‌کننده نواقص بازاری

• گام سوم: لحاظ نمودن وابستگی بین ریسک­های مزارع مستقر بر یک رودخانه یا یک حوزه آبریز و سپس کل کشور.

• گام چهارم: ارایه الگوی تکافلی یا تعاونی برای توسعه پوشش بیمه پرورش ماهی

توضیحات این چارچوب در فصل پنجم تشریح شده است.